Chmielnik i okolice - atrakcje woj. świętokrzyskiego - Świętokrzyski Sztetl

Kolejna część opowieści o Chmielniku przed nami.
Dziś opowieść o obecności Żydów w Chmielniku, która jest bogata w tradycje.
Zaczynamy?

"Historia nie biegnie głównymi traktami, ale przede wszystkim chodzi bocznymi uliczkami spokojnych miasteczek"

Oto motto wyryte na tablicy upamiętniającej żydowsko - polskie dziedzictwo Chmielnika.

Miasto z prowincjonalności uczyniło swój atut i w nowopowstałym ośrodku edukacyjno - muzealnym Świętokrzyski Sztetl prezentuje historię typowego żydowskiego Sztetla w nowoczesny sposób, na najlepszym światowym poziomie współczesnego muzealnictwa.

Mezuza

Swoboda wyznania w Chmielniku objęła również społeczność żydowską, zamieszkującą domy w mieście. 

Świadczy o tym walnie zezwolenie ze strony właściciela na wzniesienie na terenie miasta synagogi - w latach 1633-1634. 

Budowla ta wzniesiona została w centrum ówczesnej „dzielnicy" żydowskiej i stanowiła wraz z kahałem i domem talmudycznym ważniejszy ośrodek religijny w Małopolsce. 

Nic więc dziwnego, że miejsce to jest wyjątkowe dla Żydów po dzień dzisiejszy.

W wieku XIX zamieszkująca w Chmielniku ludność żydowska miała w wielkim poważaniu zarówno miasto i jego władze, jak również jego właścicieli. 

W latach międzywojennych XX wieku przedstawiciele miejscowych Żydów uzyskali znaczny wpływ na gospodarczy i społeczny obraz miasteczka, co nadało mu specyficzny charakter i koloryt.

Z tego czasu pochodzi znakomita większość zachowanych do dnia dzisiejszego zabytków, „judaików", takich jak: synagoga, kamienice w mieście i dwa kirkuty.

Synagoga w Chmielniku – synagoga znajdująca się w Chmielniku przy ulicy Wspólnej 14, na północ od rynku w odległości 300 metrów od niego.
Synagoga została wybudowana w XVIII w.

Właściciel miasta Krzysztofa Gołuchowskiego 18 kwietnia 1630 roku nadał Żydom przywilej: dozwalają tymże starozakonnym zamieszkania, zakładania handlów różnych, winnicy, szynków y budowlów na placach nakoniec wystawienia Bóźnicy y szkółek.

Po pożarze z 1876 roku przebudowano budynek zmieniając formę dachu i podział elewacji. 

Podczas II wojny światowej, w 1942 roku hitlerowcy zdewastowali wnętrze synagogi i przeznaczyli je na magazyn. 

Wówczas dobudowano drewniany strop w głównej sali modlitewnej oraz rozebrano balustradę babińca. 

Po zakończeniu wojny budynek był wykorzystywany jako magazyn zboża.
W 2008 zapadła decyzja o odbudowie synagogi. 

W budynku mieści się muzeum upamiętniające życie w typowym sztetlu – polsko - żydowskim miasteczku.

Projekt opracowało biuro Nizio Design International. 

Odrestaurowana synagoga obrazuje kilkaset lat historii Żydów w Chmielniku, a także życie w typowym przedwojennym sztetlu, przy użyciu nowoczesnych środków wyrazu.
Projekt oparto na dwóch bryłach. 

Pierwsza symbolizuje światło, czyli wspólne życie Polaków i Żydów przed wybuchem wojny, druga cień, czyli Holokaust.

Pierwsza, metalowa w kształcie sześcianu, znajduje się we wnętrzu synagogi. 

Jej dachem jest scena, na której odbywają się różnego rodzaju koncerty, przedstawienia teatralne i wystawy. 

Wokół sześcianu powstała ścieżka.
Jedyna na świecie szklana bima
Chmielnicka synagoga w wyniku modernizacji zyskała jeszcze jeden element, który wyróżnia ją na skalę światową. 

Początkowo konserwator zabytków naciskał na odtworzenie dawnego charakteru obiektu, zniszczonych wnętrz, które niegdyś były pokryte freskami oraz istotnych elementów takich jak aron ha kodesz czy bima.
Bima usytuowana w centrum służy do odczytywania Tory,

a aron ha kodesz to wnęka do jej przechowywania.

Zupełnie odmienna była koncepcja projektanta obiektu Mirosława Nizio, który mając na uwadze brak społeczności żydowskiej w Chmielniku dostrzegał konieczność nadania obiektowi nowej funkcji, a więc jednocześnie niekonieczność odtwarzania niektórych elementów w ich dawnym kształcie. 

To stało się punktem wyjścia do wykreowania koncepcji, by bima została wykonana ze szkła. 

Po roku konserwator zgodził się na to rozwiązanie.
Tak oto jedyna na świecie bima szklana znajduje się w Chmielniku.

Dom cienia
Z budynku dawnej synagogi, wypełnionego gwarem przedwojennego sztetla, wychodzimy na zewnątrz do „domu cienia”, mającego stanowić architektoniczną i tematyczną przeciwwagę szklanej bimy.

Jest to monolityczna konstrukcja z czarnej blachy, do której wchodzi się przez szczeliny, wpuszczające do środka drobiny światła.

Na zewnętrznych ścianach tej obcej w formie budowli, niespójnej z chmielnicką architekturą, wyryte zostały imiona i nazwiska mieszkańców Chmielnika, którzy stracili życie w Zagładzie. 

Monument znajduje się na terenie starego żydowskiego cmentarza - używanego przez kahał do 1820 roku, po którym dziś nie ma już śladu.

Jedyne pozostałości macew w Chmielniku możemy zobaczyć na terenie nowego cmentarza przy ul. Mruczej – większość z nich to zaledwie połamane fragmenty dawnych pomników, zgromadzone razem i tworzące lapidarium.
Nowy cmentarz żydowski powstał w roku 1820.
Zastąpił dotąd używany cmentarz w pobliżu synagogi.
Stary cmentarz musiał zostać nie tylko zamknięty ale zapieczętowany.

Musiała istnieć wielka niechęć do zmiany tradycyjnego miejsca pochówków używanego być może od wieku XVII lub jeszcze wcześniej.
Chmielnik w wieku XIX i w pierwszych dekadach wieku XX w ogromnej większości zamieszkany był przez ludność wyznania mojżeszowego.
Chrześcijanie zamieszkiwali na skraju miasta i zajmowali się głównie uprawą roli.
Gdy w 1941 roku okupanci niemieccy stworzyli getto - do którego przywieziono także dużą grupę Żydów z Płocka, objęło ono niemal całe miasto.

Poza gettem znajdowały się zabudowania przylegające do pól, należące do chrześcijan.
W getcie mieszkało ponad 13 tys. osób do jego likwidacji w roku 1942 – co oznaczało wysłanie jego mieszkańców do obozów zagłady, głównie do Treblinki.

Z ponad 6 tys. wyznawców judaizmu po wojnie do Chmielnika powróciło ok. 70.
I oni jednak wkrótce miasto opuścili.
Zdewastowany w czasie wojny cmentarz stał się też miejscem tragicznym.
Tutaj rozstrzeliwano i chowano w masowych grobach Żydów z Chmielnika i okolic.
Spacer był owocny i pouczający, zaduma i pamięć dla poległych Żydów w Chmielniku.
Zajrzyjcie tam kiedyś koniecznie.
Kolejne części już za chwilę.
Do rejestru zabytków wpisano:

• synagogę, ul. Wspólna 14, z 1630 r., przebudowana w 1942 r. - nr rej.: A.275 z 8.02.1958 i z 21.02.1966.